November 2002
Fenna Bontje

De toekomst van de echte televisie

Nederland leefde mee toen Bart afscheid moest nemen van zijn geliefde Sabine, lachte om het knuffelen van Ruud en verachtte massaal de roddelende Willem. Maar wie kent Mustapha, Ting, Judith, Laurens en Margriet? Steeds minder kijkers stemmen dagelijks af op Yorin om mee te gluren in de wereld die Big Brother heet.

“Het is een genre net als alle andere genres en zal nooit meer verdwijnen”, zei bedenker John de Mol dit jaar in een interview in de Telegraaf. Toch kampen bijna alle realitysoaps met tegenvallende kijkcijfers. Naar de eerste editie Big Brother in 1999 keken gemiddeld 900.000 mensen, terwijl dit jaar nog maar de helft van die kijkers de ontwikkelingen van Nederlands bekendste realitysoap volgt.

Vlak na het succes van Big Brother kwam concurrent SBS 6 met een eigen variant: De Bus. Belgen en Nederlanders trokken per bus door het land. In 1999 keken er nog gemiddeld 600.000 mensen. Het jaar daarop waren het nog maar 350.000 en werd besloten geen nieuwe serie te maken. En ook de andere realityvarianten werden slecht bekeken. Eerder dit jaar werd Staracademy van de buis gehaald wegens slechte kijkcijfers en ook The Bar van Yorin kampte met tegenvallende resultaten.

Volgens Reinder Rustema, mediaconsultant en schrijver van het essay Big Brother als pure televisie, zijn realitysoaps niet meer spannend voor de kijkers. “Ze zijn overgeproduceerd tot in de details en door de wildgroei aan varianten is het voor de kijker ook voorspelbaarder geworden. Voor een realitysoap is het belangrijk dat de personages ‘echt’ overkomen en dat het programma onvoorspelbaar is voor de kijker. Dit levert een moeilijke opdracht op voor de programmamaker om beide eisen te verenigen in één format. De beste garantie voor een ‘echt’ programma is om ook echte mensen erin te stoppen. Tegelijk heeft dat als groot gevaar dat er te weinig gebeurt. Daarom worden er spelregels en verhaallijnen bedacht, zodat ze in beweging komen. Het probleem is dat die mensen op een gegeven moment voorspelbaar gaan reageren op de regels die de maker stelt. Dus haken de kijkers af.”

Toch zullen volgens Rustema realitysoaps niet verdwijnen van de Nederlandse televisie. “Het is een vorm die het goed doet en in de toekomst weer andere vormen zal krijgen.” Een nieuw soort realitysoap waar Rustema wel toekomst in ziet is bekende sterren die gevolgd worden door camera’s. “Een voorbeeld daarvan is The Ozzies op MTV. Het probleem is alleen dat er weinig sterren zijn die zich zo te kijk willen laten zetten en tegelijk creatief getalenteerd zijn. Sterren zullen zich anders voor doen dan ze zijn, omdat ze anders geen sterren zijn.”

Rustema lijkt een vooruitziende blik te hebben. Patricia Paay en Adam Curry zijn druk in onderhandeling met RTL4 voor een nieuw programma: de Adam’s Family. Hierin zullen alle ontwikkelingen in het privé-leven van het bekende glamourgezin te volgen zijn.

De enige realitysoap die geen last heeft van teruglopende kijkcijfers is Expeditie Robinson van NET 5. In dit programma, gebaseerd op het Amerikaanse Survivor, proberen Nederlandse en Belgische deelnemers zo goed mogelijk te overleven op een tropisch eiland. De eerste uitzending van dit jaar behaalde 860.000 kijkers, terwijl dit er vorig jaar 375.000 waren. Internetcolumnist Nico Dijkshoorn schreef na de eerste uitzending van Expeditie Robinson dat de grote kracht van Expeditie Robinson is dat iedere Nederlander zich thuis de ultieme survivor waant. “Duizend keer leuker dan het zich voortslepende Big Brother. Een keer in de week verse vis kopen op de markt en dan denken dat je ze op een tropisch eiland zo met je handen uit de zee slaat. Men maakt de sluimerende Neanderthaler in ieder mens wakker.” Volgens Maarten Reesink, stafdocent aan de leerstoelgroep Film en Televisiewetenschap aan de Universiteit van Amsterdam en auteur van het boek ‘Reality Soap! Big Brother en de opkomst van het multimediaconcept’, ligt het succes van Expeditie Robinson in de combinatie van survival en een vakantiesfeer. “Expeditie Robinson is een voorbeeld van een goed uitgedacht concept.”

Volgens Reesink floppen veel realityseries, omdat niet goed is nagedacht over de uitwerking. “Je zag bijvoorbeeld in Staracademy dat het meer ging om de activiteiten dan om de interactie tussen die mensen. En dat is helemaal niet zo interessant. Dat was ook bij The Bar het geval. De kracht ligt in de relaties tussen die mensen. Daarin zat ook het succes van Big Brother 1.” De teruglopende kijkcijfers zijn volgens hem makkelijk te verklaren: “Het eerste jaar was Big Brother nieuw, er was een hype. Daarbij kwam dat psychologen zeiden dat er wat zou gebeuren, wat de aandacht ook verhoogde.” Ook Reesink denkt dat het genre realitysoap op tv te zien zal blijven. “Sommige vormen zullen verdwijnen, maar er komt altijd wel een nieuwe vorm die aanslaat.”

Ook dit jaar is er weer van alles aan het concept van Big Brother veranderd om zoveel mogelijk kijkers te trekken. Zo vertelt een voice-over tijdens de uitzending in welk verband bepaalde gebeurtenissen gezien moeten worden: “Judith sluit meer en meer vriendschap met Dennis. Laurens kan alleen maar toekijken.” Ook ligt de nadruk meer op de psychologische kanten van het spel. Lichaamstaal wordt bekeken en in de wekelijkse live-uitzending geeft een psycholoog commentaar op de gebeurtenissen van de afgelopen week. Maarten Reesink vindt de uitvoering van dit jaar geslaagd: “Ze zijn weer terug naar waar het daadwerkelijk om gaat, de interactie. De uitwerking is nog steeds niet geweldig. Ik vind bijvoorbeeld dat de dilemma’s die de bewoners regelmatig krijgen, best psychologisch zwaarder zouden mogen zijn. Nu is bijvoorbeeld een dilemma dat Margriet 24 uur alleen maar zingend mag praten of dat Jeanette 24 uur niet mag roken. Dat is natuurlijk niet zo interessant. De psycholoog die commentaar geeft op de ontwikkelingen vind ik leuk. Al had ik liever gezien dat het drie psychologen waren geweest die met elkaar discussieerden.”

Ook in het buitenland is Big Brother inmiddels een begrip geworden. De realitysoap is uitgezonden in Amerika, Argentinië, Australië, België, Brazilië, Denemarken, Duitsland, Engeland, Frankrijk, Griekenland, Italië, Mexico, Noorwegen, Polen, Portugal, Spanje, Zuid-Afrika, Zweden en Zwitserland. In bijna al deze landen was de eerste serie een groot succes. Alleen in de Verenigde Staten was de algemene mening over Big Brother dat het saai was. Daar was het concept ook minder vernieuwend door eerdere programma’s als MTV’s The Real World en de films The Truman Show en Edtv. Ook moest Big Brother daar opboksen tegen het al eerder populair geworden Survivor.

In Duitsland zijn inmiddels al drie edities Big Brother geweest en ook daar lopen de kijkcijfers fors terug. Toen er geruchten gingen dat er een Big Brother 4 zou komen, liet het weekblad TV Today een representatieve steekproef doen onder kijkers van 14 jaar en ouder. Op de vraag “Wilt u nog een Big Brother 4?” antwoordde 73 % van de ondervraagden ‘Nein, danke’. Nog steeds zijn er geen plannen voor een vierde editie.

Ook in Engeland zijn inmiddels drie edities van de realityserie geweest. En hoewel de derde editie meer kijkers trok dan ooit, lieten de cijfers ook een andere ontwikkeling zien. Big Brother verliest de aandacht van de voor adverteerders zo aantrekkelijke jonge kijkers en wordt steeds meer bekeken door een oudere doelgroep. Het aandeel kijkers onder de 34 is gedaald van 57% naar 53%.

Volgens Maarten Reesink mogen we volgend jaar toch weer een nieuwe editie van Big Brother verwachten. “Dat zal waarschijnlijk wel de laatste zijn. Elk programma heeft zijn levenscyclus. Daarna wordt er wel weer een nieuw concept verzonnen.”